Έφηβοι & Μέσα κοινωνικής δικτύωσης στην εποχή του Covid-19

Μια από τις πιο σημαντικές περιόδους της ζωής του ανθρώπου είναι η εφηβεία, κατά τη διάρκεια της οποίας ο νέος διαμορφώνει και σφυρηλατεί την προσωπικότητά του, αλλά συγχρόνως λαμβάνει, διαπραγματεύεται  και αποδέχεται ή απορρίπτει τα μηνύματα που το κοινωνικό του περιβάλλον εκπέμπει. Ως εκ τούτου η φάση αυτή της ηλικίας του είναι ιδιαίτερα κρίσιμη και καθοριστική και απαιτεί λεπτούς χειρισμούς διαπαιδαγώγησης. 

Από το Μάρτιο 2020, ακολουθώντας το παράδειγμα πολλών χωρών, η Ελλάδα εισήλθε σε καθεστώς καραντίνας με τους σχετικούς περιορισμούς μετακινήσεων και κοινωνικών επαφών. Το κλείσιμο των σχολείων επηρέασε το 90% του συνολικού σχολικού πληθυσμού στον πλανήτη (UNESCO, 2020). Οι περιορισμοί που αναπόφευκτα επιβλήθηκαν και συνεχίζουν να επιβάλλονται επηρεάζουν έντονα την κοινωνική και αναπτυξιακή εξέλιξη των εφήβων, λειτουργώντας ως τροχοπέδη στην πορεία κατάκτησης βασικών κοινωνικών δεξιοτήτων, που αποτελούν απαραίτητα στοιχεία και εφόδια της προετοιμασίας για την ενήλικη ζωή. Οι έφηβοι, από εκεί που δαπανούσαν σχεδόν όλη την καθημερινότητά τους στο σχολείο και στη συνέχεια σε εξωσχολικές δραστηριότητες, τώρα τους επιβάλλεται να παραμείνουν στο σπίτι μακριά από φίλους, εκπαιδευτικούς και συγγενείς, ενώ το σπίτι τους και ο υπολογιστής τους έγινε πια το «σχολείο» τους, αλλά και η «πλατεία», η «καφετέρια», το εν γένει πεδίο των κοινωνικών συναναστροφών τους. Η ξαφνική απώλεια αυτής της ρουτίνας και διαπροσωπικής επαφής, η οποία τους προσέφερε μια συγκεκριμένη δομή και νόημα στην καθημερινότητά τους, είναι πιθανόν να οδηγήσει σε επιπλέον απομόνωση, αβεβαιότητα για το αύριο, δυσκολίες συγκέντρωσης και αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καταθλιπτικών ή/και αγχωδών συμπτωμάτων. 

Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, το κινητό και το διαδίκτυο αναπόφευκτα κυριάρχησαν, έχοντας γίνει για τους εφήβους εργαλείο διεκπεραίωσης των υποχρεώσεών τους αλλά και μέσο ψυχαγωγίας και σύνδεσης με τους «σημαντικούς άλλους» της ζωής τους, τη στιγμή που δε μπορούν με κάποιον άλλο τρόπο να τους «συναντήσουν». Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ειδικότερα, στα οποία πλέον οι έφηβοι έχουν εύκολη και συχνά χωρίς σαφή όρια και έλεγχο πρόσβαση,  αποτελούν πρόσφορο έδαφος για παραπληροφόρηση και μετάδοση μηνυμάτων φόβου. Ειδικότερα σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, όπως αυτή της πανδημίας που βιώνουμε, όπου βασικές ανάγκες παραμένουν ανικανοποίητες, ο ενήλικας – πόσο μάλλον ο έφηβος -  γίνεται εξαιρετικά ευάλωτος και επιρρεπής στη συνωμοσιολογία και τη λαθεμένη πληροφόρηση.  Επιπλέον η διαρκής και υπερβολική χρήση των social media μπορεί να δημιουργήσει στους εφήβους την ψευδή εντύπωση ότι βρίσκονται διαρκώς απασχολημένοι με κάτι, ενώ την ίδια στιγμή, όντας μη ουσιαστικά παραγωγικοί, μπορεί να βιώνουν συναισθήματα κενότητας και να είναι χωρίς βραχυπρόθεσμους ή μακροπρόθεσμους στόχους, παραμερίζοντας είτε τα σχολικά τους καθήκοντα είτε τη δυνατότητα κάποιας φυσικής ή κοινωνικής δραστηριότητας εκτός σπιτιού.  Οι έφηβοι αναζητούν μέσα από τα δίκτυα όπως το Facebook, το TikTok, το Instagram κλπ να εκπληρώσουν την έντονη επιθυμία τους για επικοινωνία, επαφή και αποδοχή και προσοχή από τους άλλους και να αναπληρώσουν τη δια ζώσης αλληλεπίδραση μεταξύ τους.  Ειδικότερα, οι έφηβοι με έντονα ψυχοκοινωνικά  ή συναισθηματικά προβλήματα και χαμηλή ή ασταθή αυτοεικόνα ενδέχεται να  καταφεύγουν στο διαδίκτυο ως «καταφύγιο», αφού το θεωρούν λιγότερο απειλητικό από την πραγματική ζωή. Videos, ηχητικά και γραπτά μηνύματα με προσωπικές και ευαίσθητες πληροφορίες που από την στιγμή της δημοσιοποίησης τους ξεφεύγουν από τον έλεγχο του δημιουργού τους, μπορούν ωστόσο εύκολα να αποτελέσουν πρόσφορο έδαφος για εκφοβισμό και υβριστικά ή προσβλητικά σχόλια. Επιπλέον, η αναπαραγωγή και μίμηση ψεύτικων προτύπων με μοναδικό ίσως κριτήριο την εξωτερική εμφάνιση και όχι τις ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις, και κατ’ επέκταση ο αριθμός των likes και followers αποδεικνύει κατά τους εφήβους τη δημοτικότητά τους, την ταυτότητά τους και εν τέλει την αποδοχή τους από την ομάδα των συνομηλίκων. 

Στην θετική της πλευρά, όλη αυτή η διαδικασία τους δίνει την αίσθηση του «ανήκειν» σε μια ομάδα, τους διευκολύνει να μοιράζονται τις εμπειρίες τους σε μια εποχή που αποτρέπει τις προσωπικές επαφές, τους βοηθά να αναπτύξουν τις δημιουργικές τους ικανότητες, αφού τα εν λόγω μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι κατ’ εξοχήν δημιουργικά μέσα, με πολλά ψηφιακά εργαλεία, και τέλος τους δίνει τη δυνατότητα να ζητήσουν  και να κερδίσουν την επιβράβευση. Αναμφισβήτητα μέσω του διαδικτύου παρέχεται στους εφήβους  η δυνατότητα να παρακολουθήσουν μια θεατρική παράσταση και μια μουσική συναυλία, να γυμναστούν, να εξασκήσουν τα ταλέντα τους όπως είναι ο χορός, η μουσική και η ζωγραφική, να μάθουν μια νέα δεξιότητα, να παίξουν εκπαιδευτικά παιχνίδια ακόμα και να αναζητήσουν συμβουλευτική υποστήριξη από κάποιον ειδικό. Ενημερώνονται ταχύτατα για τα καθημερινά δρώμενα, έχουν άποψη επ’ αυτών και αναπτύσσουν διάλογο μεταξύ τους, καλλιεργώντας με αυτό τον τρόπο σημαντικά την κριτική τους σκέψη. Στον αντίποδα ωστόσο,  η παρατεταμένη και χωρίς την κατάλληλη πλαισίωση, ενασχόληση με τα social media μπορεί να επιτείνει την αίσθηση του ανικανοποίητου, αφού πάντα κάποιος άλλος θα έχει περισσότερα views, likes και followers, οδηγώντας έτσι του εφήβους σε μεγαλύτερο κοινωνικό άγχος, χαμηλή αυτοεκτίμηση και εντονότερη απομόνωση. Έτσι τελικά, το ίδιο το μέσο από ψυχαγωγικό μετατρέπεται σε πηγή αρνητικών συναισθημάτων τα οποία σαφώς και διογκώνονται κατά την αναμφισβήτητα μοναχική περίοδο της πανδημίας που βιώνουμε. Η μεγάλη αύξηση που παρατηρείται κατά τους τελευταίους μήνες στην χρήση του Internet αλλά και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους νέους, εύλογα γεννά το ερώτημα κατά πόσο πρόκειται για μια εθιστική, καταναγκαστική τάση ή για έναν μηχανισμό που βοηθά τους εφήβους να διαχειριστούν τις δυσκολίες της παγκόσμιας αυτής κρίσης. 

Οι σημερινοί έφηβοι αλλά και τα παιδιά μικρότερης ηλικίας, εν καιρώ πανδημίας, είναι οι πρώτες γενιές στην ιστορία της ανθρωπότητας που βρίσκονται αντιμέτωπες με τις εντονότατες επιρροές των κοινωνικών δικτύων και του διαδικτύου. Στην μετά – covid εποχή από την πλευρά της, η Εκπαίδευση οφείλει να αναπληρώσει το κενό που εξακολουθεί να δημιουργεί ο εγκλεισμός και η μη λειτουργία των σχολείων, όχι μόνο στον μαθησιακό τομέα, αλλά – κυρίως - σε εκείνον της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης. Οι ώρες αναπλήρωσης μαθημάτων που έχουν χαθεί λόγω της πανδημίας ίσως θα ήταν καλύτερο να επενδυθούν σε ώρες δια ζώσης επικοινωνίας, παιχνιδιού και εκτόνωσης έτσι ώστε να δοθεί στους εφήβους ο χώρος και ο χρόνος να εκφράσουν με το δικό τους τρόπο τα συναισθήματά τους. Επίσης είναι επιβεβλημένο και οι γονείς, στους οποίους ούτως ή άλλως αναλογεί και το μεγαλύτερο βάρος καθοδήγησης και διαπαιδαγώγησης των εφήβων, να αποτελούν ζωντανό παράδειγμα βάσει του οποίου εξαρτάται και η θετική τους επιρροή σε αυτούς. Ο έλεγχος επομένως και όχι η καθολική απαγόρευση της χρήσης των social media και η όσο το δυνατόν τήρηση των ορίων μέσα σε ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης, ηρεμίας και ειλικρίνειας, αναμφισβήτητα θα αποτελέσει ευκαιρία για δημιουργική και επωφελή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου και καλλιέργεια της επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη της οικογένεας.          Δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε άλλωστε πως η πανδημία και ακόμα και τα περιοριστικά μέτρα μεταξύ των άλλων, δίνουν την ευκαιρία σε όλους μας και όχι μόνο στους εφήβους, να αναθεωρήσουμε αξίες και αγαθά που πριν τα θεωρούσαμε δεδομένα, όπως η αξία της ανθρώπινης ζωής και της προσφοράς στο συνάνθρωπο, ενισχύοντας έτσι το αίσθημα αλληλεγγύης, αισιοδοξίας και ελπίδας για ένα καλύτερο και περισσότερο ποιοτικό μέλλον.  Αυτό αποτελεί αναμφίβολα και την πιο μεγάλη πρόκληση των σύγχρονων και χαλεπών καιρών μας.

Βιβλιογραφία:

▪ Κέντρο Παιδιού & Εφήβου, Τμήμα Ψυχικής Υγείας Ενηλίκων (2020). Διαχείριση Άγχους σε συνθήκες πανδημίας. https://kpechios.gr/ta-nea/26-arthra/725-diaxirisi-agxous-pandimias ▪ Τσίτσικα, Α., Τζαβέλα, Ε. (2016). Χρήση τεχνολογίας και κοινωνικών δικτύων στην εφηβεία: Προκλήσεις και αναπτυξιακές ευκαιρίες. Στο Α. Τσίτσικα, Ο. Γιωτάκος (Επιμ.) Και Ξαφνικά Όλα Αλλάζουν...Η Συναρπαστική περίοδος της Εφηβείας. Αθήνα: Πεδίο.  ▪ Nathiya, N., Pratima, S., Suman, S., Raj, S. & Singh, B. (2020). Mental health problems and impact on youth minds during the COVID-19 outbreak: Cross-sectional (RED-COVID) survey. Social Health and Behavior, 3(3), 83-88. ▪ Mohamad, S. (2020). Creative Production of ‘COVID‐19 Social Distancing’ Narratives on Social Media. Journal of Economic and Human Geography. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/tesg.12430  ▪ Ellis, W. E., Dumas, T. M., & Forbes, L. M. (2020). Physically isolated but socially connected: Psychological adjustment and stress among adolescents during the initial COVID-19 crisis. Canadian Journal of Behavioural Science / Revue canadienne des sciences du comportement, 52(3), 177–187. https://doi.org/10.1037/cbs0000215 ▪ School closures caused by Coronavirus (Covid-19) (unesco.org)

Αθηνά Βακαλοπούλου Κοινωνιολόγος, MSc Αγωγή & Προαγωγής Υγείας Διοικητικά Υπεύθυνη ΜΨΚΑ Εφήβων ΕΠΑΨΥ